by 21Grams » Sat Oct 21, 2006 7:18 pm
Х.Баянмөнх: Монголын чөлөөт бөх уналтад ороод 30 жил болж байна
(2006.10.18 )
Сүүлийн үед ард олны дунд Монголын чөлөөт бөхийн хөгжлийн өнөөгийн түвшин, тамирчид, дасгалжуулагчдын талаар талцсан маргаан, шүүмжлэл өрнөсөөр байна. Энэ бүхэн есдүгээр арын 25-наас аравдугаар сарын 1-нд БНХАУ-ын Гуанжоу хотод болсон ДАШТ-д манайхан амжилтгүй оролцож, ганзага хоосон ирснээс эхтэй.
Олонх хүн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч Г.Өсөхбаярыг буруутгаж, барилдааны техник заах чадваргүй хүнд бөхчүүдээ даатгасан хэмээн шүүмжилж байна. Одоогоос яг нэг жилийн өмнөхтэй харьцуулан үзвэл эрс зөрүүтэй хоёр дүр зураг харагдана. Тухайн үед Монголын бөхчүүд ДАШТ-ээс хоёр хүрэл медаль авчирч, ахлах дасгалжуулагчийн ажлыг аваад удаагүй байсан Г.Өсөхбаяр магтаалд умбаж байсан билээ…
1960-70-аад оныг Монголын чөлөөт бөхийн “Алтан үе” хэмээн ярьдаг. Тухайн үед жин бүрт монголчууд олимп, ДАШТ-д медалийн төлөө өрсөлдөж, монголчууд хэн нь ч аварга болохыг үгүйсгэхээргүй жигдхэн хүчтэнүүдээ бахдан харж суудаг байжээ. Тэрхүү “алтан” он жилүүдэд Монгол Улсаас дэлхийн аварга цолтон хоёр төрөн гарсан.
Үүний нэг нь Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, олимпийн мөнгө, ДАШТ-ий алт, хошой мөнгөн медальт, дархан аварга Х.Баянмөнх. Арван жилийн турш олимп, ДАШТ-ий медалийн төлөө тогтмол өрсөлдөж, шагналт байраас мултраагүй өвөрмөц амжилтыг чөлөөт бөхийн хүнд жинд Азиас иранчуудыг эс тооцвол түүнээс өөр хүн үзүүлээгүй л байна. Мөн таван олимпод хүч үзсэн харьшгүй их аварга билээ тэр.
Ийнхүү нэгэн үе эх орныхоо нэрийг дэлхийн тавцнаа дуурсгаж явсан энэ хүн хожим дасгалжуулагчийн албанд шилжээд олон шилдэг тамирчдыг төрүүлэн гаргасан. Бүхий л амьдралаа бөхийн төлөө зориулсан түүний хувьд Монголын чөлөөт бөхийн өнөөгийн байдал, олны шүүмжилж хэлэлцэж буй зүйлийн талаар нэгийг бодож буй нь лавтай.
-Монголын чөлөөт бөхийн хөгжил зогсонги байдалд орлоо гэх яриа өрнөөд бараг арваад жилийн нүүрийг үзэж байна. Саяхан Гуанжоуд болсон ДАШТ-д манай бөхчүүд тааруу барилдсан нь энэхүү яриаг улам дэврээх шиг боллоо. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?
-Юуны түрүүнд Монголын чөлөөт бөх одоо ийм болоод байгаа юм биш, бүр 30 жилийн өмнө уналтад орсон гэдгийг хэлье. Монгол оронд чөлөөт бөх төдийгүй, аливаа нэгэн олимпийн төрлийн спортыг хөгжүүлэх систем бүрэлдэн тогтож чадаагүй гэдэгт асуудлын гол нь байгаа юм.
Манайд барилдах бөх нь хотод ч, хөдөөд ч байна. Ерөөсөө монгол хүн барилдахын төлөө төрдөг. Олон жилийн түүхэн уламжлал, байгаль, цаг агаар, ард олны сэтгэл санаа нь бөх хүн төрүүлэхийн төлөө л бүрэлдэн тогтсон мэт байдаг. Олимпийн аварга Александр Иваницкий Монголд ирсэн тухайгаа “Спортын ордонд бөх үзээд гарч яваа хүн бүр бөхийн шинжийг агуулсан байна” хэмээн “Советский спорт” сонинд бичиж байсан юм. Эрдэмтдийн судалгаа ч үүнийг нотолдог.
Монгол хүнд түгээмэл байдаг богино хөл, урт ууц, өргөн цээж бол бөх хүний араг ясны шинж. Үүний дээр эхээс төрөхдөө л бид бөхийн сэтгэлгээтэй байдаг. Гадаадынхан бол 12, 13 настай хүүхдийг авч ирээд бөхийн зураг, барилдааны бичлэг үзүүлж, “Бөх гэж ийм байдаг юм, медаль авах ийм сайхан, чи бөх болох уу” гээд бараг бөх гэж юу байдгийг мэдэхгүй хүүхдийг сургаад, олимп, дэлхийн аваргуудыг төрүүлж байна. Үүний хажууд монгол хүүхэд бие бялдар, сэтгэл санаагаараа хэдийнэ олимпийн аварга болоход бэлтгэгдчихсэн байдаг. Гэтэл үүнд Монгол оронд бөх хөгжүүлэх систем зөв бүрэлдэн тогтоогүй, бөхийн холбоод нь бодлогогүй байгаа нь сөрөг нөлөө үзүүлж байна.
1975 онд тив, дэлхий, ОУТ-д амжилттай барилдлаа хэмээн Улс төрийн товчоо бөхчүүдээ хүлээн авсан. Тэр үед Ж.Мөнхбат бид хоёр “Монголын чөлөөт бөхийн ирээдүй тун бүрхэг байна. Манай оронд энэ спортыг хөгжүүлэх ажил далайц багатай байна. Тиймээс биднийг залгамжлах хойч үе тасрах нь” гэж хэлээд зэмлэл хүртэж байлаа. Тэр цагаас хойш миний бие чөлөөт бөхийн талаар маргаан үүсгэж, холбоо бүрэлдэхүүнээ өөрчилье, энэ спорт уналаа, шигшээ багийн системийг халъя гэх мэтчилэн олон асуудлыг тавьсан. Ер нь шигшээ багийн системийг хэрэгжүүлэхэд ямарваа спорт хэсэгхэн хугацаанд тодорхой амжилт гаргаад унадаг.
Хэдэн хүнийг ялгаж аваад хоол хүнс, цалин хөлсөөр хангаж, олон улсын уралдаан тэмцээнд оролцуулахад тухайн спортын хөгжил нь тэр хүмүүсийнх л болоод өнгөрнө. Шигшээ багийн тамирчид нь харьж, муудах үед харин тэднийг нөхөх, залгамжлах хүнгүй болсон байдаг. Ийм учраас дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд шигшээ багийн системээс татгалзаж, клубийн системд шилжсэн. Би 1988 онд энэ асуудлыг тавьж, өөрөө “Шонхор” клубийг байгуулсан. Шигшээ баг байх ёстой, гэхдээ олимп, ДАШТ-ий өмнө цуглаж бэлтгэлээ хийдэг тогтолцоотой, бусад үед нь клубийн хэлбэрээр ажилладаг зарчимтай юм. Түүнээс манайх шиг байнгын шигшээ баг барих нь спорт хөгжихөд чөдөр л болно.
-Манай улс нэг үе клубийн системд шилжээд амжилт ололгүй, өдгөөгийн тогтолцоонд эргээд орсон байх аа?
-Клубийн системд бэрхшээлтэй талууд бий. Хөрөнгө мөнгө, дасгалжуулагч гэх мэт. Хэчнээн хүндрэлтэй, бэрхшээлтэй ч бид ирээдүйтэй энэ системийг тууштай барьж авсан бол хүнд, хэцүү үеэ даваад одоо хөл дээрээ бат зогссон байх байсан. Одоо Монголд хорин хүнтэй ганцхан шигшээ баг байна. Хэрэв клубийн системд шилжээд, зөв хөгжүүлбэл аймаг, дүүрэг, биеийн тамирын байгууллага бүр багтай болж, шигшээ багийн дайтай дор хаяж 30 баг бүрдэх боломжтой.
Эдгээрийн хоорондын өрсөлдөөнөөс бөх хөгжинө. Эхний тохиолдох бэрхшээлийг тэвчээртэй даван туулж, эцсийн дүнг үзэх хэрэгтэй. Гэтэл одоо жилд хэдэн медаль авснаа тайлагнаад л явж байна. Үүгээр нь биеийн тамирын байгууллагууд ажлыг нь дүгнэдэг. Тиймээс яаж ийж хэдэн медаль зулгаагаад, амиа авч гарахын төлөө ажилладаг байдал бий болсон. Үүний оронд Монголд чөлөөт бөхийг хөгжүүлэх иж бүрэн тогтолцоог бий болгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй шүү дээ.
-Өнгөрөгч даваа гаригт Үндэсний олон нийтийн телевизээр “Монголын хүчтэнүүд хаа явна?” нэртэй хэлэлцүүлэг болсон. Энэ нэвтрүүлгийг та үзсэн үү? Ямар дүгнэлт хийж байна вэ?
-Тэнд байсан хүмүүс өнөөх л 20, 30 жилийн өмнө ярьж байснаа давтаад сууж байна лээ. Хөрөнгө, мөнгө дутагдалтай, өрсөлдөгч байхгүй, шилдэг тамирчдыг олж тодруулж чадахгүй гэж байна. Ингэж ярьсан хүмүүс хэзээ ч энэ спортыг хөгжүүлж чадахгүй. Тэд цаашдаа ч ингэж ярьсаар л байх болно.
Одоо шигшээ баг гэхээр олон мундаг дасгалжуулагч гарч ирж байна. Би ч мундаг, би сайн гээд л. Гэтэл дасгалжуулагчийн сайн, мууг бэлтгэсэн шавийнх нь амжилтаар дүгнэдэг. Ямарваа нэг бөхийг бэлтгэн гаргасан дасгалжуулагч шавиа улсын аваргаас олимпийн наадам хүртэл хамт явах ёстой. Тэр дасгалжуулагчийн гаргаж ирсэн бөхийг улсын шигшээ булааж авах эрхгүй.
Шигшээ багийн системийн сөрөг тал нь тэр спортын бүх нийтээр хөгжих далайцыг сулруулдаг. Мөн анхан шатны бөхийн секц, дугуйлан хичээллүүлж, авьяастай онцгой хүүхдүүдийг нээн илрүүлэх ажил хийдэг багш нарын урмыг хугалдаг. Учир нь нэг шавиа овоо болгоод ирэхэд нь шигшээ баг авчихна. Тэгээд гаргасан амжилтыг нь өөрийн болгоод, анхны багш нь гавьяагүй хоцордог. Ингэхээр хүний урам хугарч, ажиллах зоригоо гээдэг юм. Тэд чинь хэлэхгүй л болохоос дотроо гомдолтой л явдаг байж таарна. Би “Шонхор” клуб байгуулаад 22 алдартай бөхийг бэлтгэн гаргалаа. Гэтэл бөхийн холбоо, МҮОХ, БТСУХ, төр засгаас аль нь ч “баярлалаа” гээгүй. Би арван жил энэ клубийн төлөө яаж гэж зүтгэлээ гээд гомдоод явж байна. Яг үүн шиг олон багш дотроо бухимдаад явж байгаа.
Жишээ нь Д.Оюунболд хэчнээн сайхан хүүхдүүдийг бэлтгэн гаргалаа. Тэр үед нь дэмжих хүнгүй бор зүрхээрээ зүтгэсээр өөд болсон. Одоо шавь нарыг нь хэдэн хүн хувааж авчихаад өмчлөөд явж байна. Бас Н.Ганбаатар байна. Д.Сумьяабазар, Г.Өсөхбаяр нарыг өдий зэрэгт хүргэсэн. Буруу тогтолцооны улмаас хэлмэгдсэн хүмүүсийн нэг шүү дээ.
-Одоо чөлөөт бөхийн өнөөгийн байдлын бүх бурууг ахлах дасгалжуулагч Г.Өсөхбаяр дээр тохож байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ? Анх түүнийг энэ албанд томилогдоход та юу хүлээж байв?
-Чөлөөт бөхийн уналтыг одоо ажиллаж буй дасгалжуулагчдаас хайгаад хэрэггүй. Ялангуяа Г.Өсөхбаяр өнгөрсөн жил л ерөнхий дасгалжуулагч боллоо шүү дээ. Тэгээд ДАШТ-ээс хоёр медальтай ирэхэд нь манай Өсөхөө дасгалжуулагч болоод авчихлаа гэж сайшааж байсан. Энэ жил хоосон ирэхээр Өсөхбаярын буруу гээд муулж байна. Аль нь ч Г.Өсөхбаярын ажил биш. Түүний ажлын үр дүн 4-6 жилийн дараа гарах ёстой. Өнөөдөр ажлаа аваад маргааш нь амжилт гаргадаггүй юм. Арав орчим жилийн хугацаанд хөдөлмөрлөж, сэтгэж байж буй болгосон дасгалжуулагч, тамирчин хоёрын хамтын ажлын үр дүнг амжилт гэдэг юм.
Харин Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат нарын олон түмэндээ нэр хүндтэй аваргууд чөлөөт бөхийн ахлах дасгалжуулагч байх ёстой. Учир нь шигшээгийн ахлах дасгалжуулагч бол ерөөсөө л менежер. Энэ хүмүүс нэр хүндээрээ мөнгө төгрөг олж, багаа бэлтгэл цугларалтад гарган, бүхэлд нь удирдан зохион байгуулах учиртай. Тэднийг бөхийн төлөө явж байна гээд ороход хэн ч тусална шүү дээ. И.Ярыгин ЗХУ-ын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагчаар ажиллаж байхдаа “Би барилдаан зааж өгдөггүй. Тийм хүмүүс тусдаа бий. Би багийнхаа дарга” гэж хэлж байсан.
Тиймээс ерөнхий дасгалжуулагчийн дор шигшээ багт орсон тамирчны гарын багш нь байх ёстой. Багаас нь авч явсан багш л тамирчнаа сайн мэднэ шүү дээ. Магтахаар, загнахаар, гуйхаар сайн барилдах уу гээд бөхийнхөө сэтгэлзүйн онцлогийг унаган дасгалжуулагч нь мэдэх учиртай. Гэтэл одоо гайгүй бөхөө шигшээ баг булааж авчихаад анх заасан болон шигшээгийн багшийн арга барил зөрчилдөөд, эцэст нь тамирчин хохирч байна. Үнэндээ бөх болох хүүхдийг өөрөө эрж хайж олоод тэтгээд авч яваа дасгалжуулагч манайд бараг алга. Шигшээ багт бэлэн болсон хүүхдүүдийг л аваад давхиад байдаг.
Энэ системээр явбал чөлөөт бөхөөр амжилт горьдсоны хэрэггүй. Ерөнхийдөө манайд чөлөөт бөх шинжлэх ухаанаас маш хол байгаа. Би Бөх судлалын академийг байгуулж, бүх талын судалгаа хийж үзсэн. Генетик, нарны тусгалын нөлөө, хоол хүнс, сэтгэлзүйг, цаашлаад ургамал өвсний тандалт, газар зүйн байрлал, од мичдийн тохиол бөхөд хэрхэн нөлөөлөх вэ гээд олон судалгаа хийсэн. Гэтэл үүнийг ямар ч холбоо, аль ч дасгалжуулагч сонирхдоггүй.
Ингэхээр бүх бурууг Г.Өсөхбаярт тохож болохгүй. Харин ч аварга хүний хувьд шигшээ багийн эмхлэн зохион байгуулахад сайнаар нөлөөлсөн гэж бодож байгаа шүү. Би дасгалжуулагчийг сольж болохгүй, Г.Өсөхбаярыг энд нь байлгах хэрэгтэй гэсэн талаас ярьж байгаа юм биш. Түүнийг сольж, халж болно. Гэхдээ бүх бурууг ганц хүнд тохоод халдаг нь өнөөгийн нийгмийн ажлын арга барил биш
-Та өөрөө яг ийм нөхцөл байдалд орж, бэрхшээлтэй учирч байсны хувьд Г.Өсөхбаяр аваргын зовлонг тун сайн ойлгож байгаа байх?
-Тэгэлгүй яах вэ. Яг ийм бэрхшээлтэй би 1987 онд учирч явлаа. Сөүлийн олимп эхлэхээс гуравхан сарын өмнө намайг шигшээгийн дасгалжуулагчаас хөөж, бүр Говь-Алтайд нутаг зааж байлаа шүү дээ. Гэртээ ч хонохгүй, зааландаа тамирчидтайгаа өнжин хөдөлмөрлөж байсан болохоор их гомдож гарсан. Ер нь Чөлөөт бөхийн холбоо бүх бурууг нэг хүнд тохоод, цэвэр үлддэг арга барилтай.
30 шахам жил тус холбоонд ажилласан А.Басхүү гэдэг хүн юу ч үүрэхгүй, жил гаруйхан шигшээ багийг удирдсан Г.Өсөхбаяр бүх бурууг хүлээж болох уу. Магадгүй зарим хүнд энэ спортыг хөгжүүлэхгүй гэсэн сонирхол байх шиг. Өдийг хүртэл Монгол Улс олон улсын хоёрхон шилэгдмэл шүүгчтэй байлаа. Одоо I зэрэг гэдэг болсон. Монголд өөр сайн шүүгч байхгүй гэж үү. Ингэхээр л энэ холбоо асуудалтай байгаа нь харагдаж байна.
Бид өнөөдөр л Монголын чөлөөт бөх муудчихсан юм шиг яриад байдаг. Гэтэл уналтад ороод олон жил болж байна шүү дээ. Манай “Шонхор”-оос төрсөн О.Пүрэвбаатар хоёр медаль хүртэж, эд нарыг сайрхах юмтай болгосон. Сүүлд Б.Баттулгын бэлдсэн Б.Наранбаатар хүрэл медаль авч амийг нь аварлаа.
-Сүүлийн үед ойр ойрхон өөрчлөгдөөд байгаа дүрмийн өөрчлөлт манай тамирчдын амжилтад сөргөөр нөлөөлж байна гэх юм…?
-Тэгж тайлбарлаж болно. Гэхдээ монголчууд шинэ дүрмээрээ барилдаад, бусад нь хуучнаараа хүч үзээд байгаа хэрэг биш шүү дээ. Дүрэм өөрчлөгдсөн даруйд холбооноос семинар зөвлөгөө өгч, тохирсон тактикийг боловсруулах хэрэгтэй байхгүй юу. Дүрмийн өөрчлөлт амжилтад нөлөөлөх тал байж болох ч нүүр таглах шалтгаан биш.
-Бас нөгөөтэйгүүр бэлтгэл хийх нөхцөл байдалтай холбож тайлбарладаг?
-Бидийг тамирчин байхад цалинг нь өгөөд шигшээ багт барилдуулдаг байсан. Бидэнд бэлтгэл хийх, барилдахаас өөр ажил байхгүй. Гэтэл өнөөдөр бөхчүүд авьяасаа хөгжүүлэх үү, амьдралаа бодох уу гэсэн асуудалтай тулгараад байна. Тиймээс тамирчдыг бас буруутгах аргагүй юм. Тэд зардал хайж гүйсээр тэмцээндээ орж байна. Энд нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд монгол бөхийг шинжлэх ухааны үндэстэй судалж үзэхэд урьд нь тив, дэлхийн АШТ, олимпийн наадмуудад амжилт гаргаж байсан бөхчүүд үндэсний бөхийн барилдааны арга барилд тулгуурлан үүнд хүрсэн байдаг юм. Тэгэхээр Монголын Үндэсний бөхийн холбооны ялзрал бусад бүх бөхөд нөлөөлж байна.
-Сүүлчийн асуултыг танд үлдээе.
-Аливаа улс, орон бахархах юмтай байж урагшаа хөгждөг юм шүү. Монгол оронд бүх төрлийн бөхийнхөө хөгжлийг жирийн ардаас төр засгийн тэргүүн хүртэл анхаарах хэрэгтэй. Энэ нь зөвхөн бөхчүүдэд хамаатай асуудал биш юм. Монголын ард түмний аз хийморь, баяр бахдал, мөрөөдөл бүхэн энд оршдог юм шүү. Амжилт биднээс хол зүйл биш.
Гагцхүү Монголын ард түмэн, төр засаг энэ асуудалд хариуцлагатай хандах хэрэгтэй. Хаа хаанаа хариуцлага хүлээж суръя гэж хэлмээр байна. Тамирчин, дасгалжуулагч, холбооны удирдлагууд, харьяалсан байгууллагууд ард түмний өмнө хариуцлага хүлээх хэрэгтэй.