by avarga » Wed Sep 20, 2006 10:28 pm
Ардын хувьсгалын 75 жилийн ойн баяр наадам
Энэ жилийн баяр наадмыг Монгол Улсын тулгар тєр байгуулагдсаны 790 жилийн ойн тєрт ёсны хvндэтгэлийн их баяр болгож ёслон тэмдэглэсэн билээ.
Их аварга Б.Бат-Эрдэнэ ардын тєрийнхєє баяр наадмыг таван жил дараалан манлайлав
Их аварга Б.Бат-Эрдэнэ энэ жилийн баяр наадмаар начин, єсєх идэр начин цолны болзол шинээр хангасан Т.Єлзийсайхан, Н.Алтансvх нарын Арын сайхан хангайгаар овоглосон аймаг, цэргийн начин цолтой залуу бєхєєр даваагаа ахиулсаар их шєвєгт шалгарч, найм, есийн даваанд энэ жилийн баяр наадмаар анх удаа Монгол улсын аварга, арслан хэмээн цоллуулан барилдсан залуу аварга О.Балжинням залуу арслан Д.Мєнх-Эрдэнэ нарыг дараалан орхиж тvрvvлснээр тахимаа хэнд ч єгєлгvй завсаргvй таван жил дараалан тvрvvлсэн дархан аварга Д.Дамдин Ж.Мєнхбат хоёрын амжилтад хvрч баяр наадмын дэвжээн дэх тvрvvгээ найм болгов.
Б.Бат-Эрдэнэ аварга 1996 оны хавар хєлєє бэртээж, дээр нь хатгаа авч хvндрэн нэлээд тамирдсан. Мах мариа сайхан ч, наадмын цугларалтад гарч бэлтгэл огт хийгээгvй учир аваргын хvдэр чийрэг бие бусдаас цайрч харагдаж, хєлийнх нь бэртэлт сайн эдгээгvй нь мэдрэгдэж байсан хэдий ч олон удаагийн баяр наадмын vзvvр тvрvvг булаалдаж хvч vзэж явсан хvчтэй, бяртай учраатайгаа дєрвєн цаг гаруй ноцолдож байж орхиж аргагvй л цагийг эзэлсэн дархан аварга гэдгээ батлан ард тvмнийхээ нvд сэтгэлийг баясгасан билээ.
“Хоёр Эрдэнэ”-ийн барилдааны торгон мєчєєс
Д.Мєнх-Эрдэнэ арслан наадамд барилдах бэлтгэлээ сайн хийсэндээ эрмэгшин бэлтгэл муутай байсан аваргыг цуцаах тактик барьж барилдсан. Д.Мєнх-Эрдэнэ арслан Д.Сумъяабазартай харьцангуй тvргэн барилдаж амарчихсан байсан бол Б.Бат-Эрдэнэ аварга О.Балжинням аваргатай удаан барилдаж, нилээд ядарч амьсгаадаж байсан.
Yнэхээр аваргын бэлтгэл дутуу нь мэдэгдэж нэг удаа арсланг єндєр єргєсєн боловч унагаж чадалгvй хєл дээр нь тавьж, бvр араас нь барьсан хирнээ тогтоож чадалгvй алдаж байлаа. Арслан аваргыг нэг удаа давуулж барьж гуядах гэж vзсэнээ больж, хэдэн хормын дараа дахин давуулж барьж гуядах мэхээр нэлээд сандаргаж хазайлгасан боловч мэхээ гvйцээж чадалгvй барилдаан буцаад тогтуун байдалд шилжсэн юм.
Аварга арслан хоёр засуул, хєлийн цэцдийн шаардлагыг биелvvлж баруун зvvнгvй шуудагдалцан дан, давхар золгож барилдсаар, цаг явсаар нар жаргалаа. Харуй бvрий болж, од тvглээ. Аварга арслан хоёрын барилдаан ийнхvv “Yнээ саалгадаггvй хоёр Мєнх”-ийн амжилтыг эвдэж, дєрвєн цаг гаруй vргэлжилсэний эцэст аварга хєлийн бэртлээ мартав уу гэмээр огцом хvч гаргаж арсланг дээр єргєж орхисноор барилдаан єндєрлєсєн билээ.
Аваргын наадмын бэлтгэлийг би хангасан (Улсын гавьяат жvжигчин Г.Эрдэнэбат)
Аваргын наадамд барилдах бэлтгэлийг намайг хангасан гэвэл хvмvvсийн инээд хvрэх байх. Намайг нухаж, ноолсныг эс тооцвол огт бэлтгэл хийгээгvй хvн шvv дээ. Бэлтгэл хийх боломж цаг зав ч гараагvй. Бид хоёр хамт хєдєє явж аварга намайг нухаж ноолж, “орилуулж” бэлтгэл хийсэн. Тэгэхээр би аваргын энэ жилийн баяр наадамд барилдах бэлтгэлийг хангасан гэж бодож явдаг.
Аваргыг дэвжээ тvшсэн vv, бvv мэд
(Монгол улсын арслан Д.Мєнх-Эрдэнэ)
Б.Бат-Эрдэнэ аваргын бэлтгэл тааруу байсан болохоор олон хvн намайг тvрvvлнэ гэж бодож байсан байх. Энэ барилдааны бичлэгийг vзэхэд би аваргыг хаях гэж хэд хэд дєхvvлсэн байна лээ. Аваргыг дэвжээ тvшсэн vv, бяртай хvний бяр нь тvшсэн vv, бvv мэд. Аль аль нь тvшсэн байх. Би бvх бололцоогоороо баруун зvvнгvй золгоод, мэх хийгээд шуурхай барилдсан. Ер нь єм дутаад байх шиг байсан.
Тэр жилийн наадам санаанаас ер гардаггvй юм
(Монгол Улсын ерєнхийлєгч Н.Багабанди)
Монголчууд бид бєх морь хоёртоо хайртай ард тvмэн. Жил жилийн наадам бvхэн дурсамжтай сайхан зvйл vлдээдэг. Б.Бат-Эрдэнэ аварга Д.Мєнх-Эрдэнэ арслан хоёрын удаан барилдсан тэр жилийн наадам сэтгэлд тодхон vлдсэн. Одоо хvртэл санаанаас гардаггvй юм. Маргааш болгож хойшлуулах уу гэж бид тэрvvхэндээ ярьж, нэгэнт барилдаан эхэлчихсэн юм чинь нэг нь давж, нєгєє нь унахыг хvлээх боллоо.
Талийгаач Ч.Пvрэвдорж гуай баяр наадмын комиссын дарга байсан. Бид хурдал, нэгийг нь давуул гээд л байсхийгээд явуулна. Хав золгууллаа, шуудагдууллаа, энэ ч болсонгvй гээд ирэх. Орой нь баярын хvлээн авалт хийх байв. Барилдаан сунжирч, хvлээн авалт хойшлогдоод Тєрийн ордонд ирэхэд элчин сайдууд диван дээр хэвтэх нь хэвтчихсэн, хvлээж цєхєрсєн байдалтай угтаж билээ.
Б.Бат-Эрдэнэ аварга хол тасархайгаа харуулсан
(Улсын гавьяат жvжигчин Д.Жаргалсайхан)
Нэг голын уснаас ундаалж єссєн их аваргыг харж хvндэлж явдаг даа. Аваргын зодоглоогvй барилдаан нэг юм vгvйлэгдээд, эзгvй оргиод байдаг юм. Аваргын хєл бэртэлттэй байхдаа зодоглосон наадам нь санаанд тодхон vлджээ. Наадмаас хэдхэн хоногийн ємнє л би аваргаас “Бие зvгээр vv, хєл гайгvй юу” гэж асуухад “Хєл муухан л байна даа” гэж байсан. Гэтэл тєрийнхєє баяр наадамд барилдаад тvрvvлчихэж билээ. Єєр юу хэлэх вэ дээ. Бусдаасаа vнэхээр хол тасархайгаа харуулсан. Миний ээж (Г.Бадам) аваргын “улаан фэн” шvv дээ.
Улсын аварга О.Балжинням хоёр жил дараалан их шєвєгт
О.Балжинням аварга єнгєрсєн жилийн баяр наадмаар улсын арслан цолтойдоо зургаа давж, єсєх идэр начин цолны болзол хангасан шинэ начин Ц.Бэгзсvрэнгээр долоо давж их шєвєгт хvрч их аваргад амлуулж євдєг шороодсон бол энэ жилийн баяр наадмаар “Монгол улсын залуу аварга” хэмээн анх удаа цоллуулан барилдахдаа залуу заан Ц.Баярсайханаар долоо давж их шєвєгт дахин шалгарч их аваргад амлуулж євдєг шороодон улсын аварга цол дээрээ “єнєд баясгалант” хэмээх сайхан чимэг нэмж гуншингаа ахиуллаа.
Ардын тєрийнхєє баяр наадмын дэвжээнд алдар цолоо дуудуулж хараахан амжаагvй явсан аварга маань энэ жилийн баяр наадмын тавын давааны баруун жигvvрийн дагуул магнайд босч цол гуншингаа анх удаагаа уянгалуулан дуудууллаа.
Залуу начин Д.Сумъяабазар аавынхаа цолыг євлєн авлаа
Ардын хувьсгалын 73 жилийн ойн баяр наадмаар улсын начин цол хvртэж, дараа жил нь улсын начин цолоо баталж, эрт эдvгээгийн алдарт хvчтэнгvvдийн амжилтыг давтаж, наадмаас наадамд ухаажин тэнхээжиж яваа Євєрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат залуу начин Д.Сумъяабазар энэ жилийн баяр наадмаар Хєвсгєл нутгийн залуу бєх Г.Элбэг, Завханы уугуул аймгийн арслан Б.Адъяахvv, Хєвсгєлийн шинэ начин Б.Бадрал, Завханы Цагаанчулуутын залуу заан Ц.Цэрэнпунцаг нарын шинээр цол хvртэх, цолоо батлах, ахиулах бодол євєрлєж явсан уугуул залуу хvчтэнгvvдийг эрэмгий хурц барилдаанаараа ааглаж євдєг шороодуулсаар их шєвєгт хvрч, аавынхаа арваад жил зvтгэж байж, хорин жилийн тэртээх Ардын хувьсгалын 55 жилийн ойн баяр наадмаар хvртсэн “Монгол улсын заан” цолд хvрлээ.
Залуу заан Д.Сумъяабазар єсвєр бєхийн 1989, 1990 оны улсын аварга шалгаруулах барилдаанаар хоёр жил дараалан тvрvvлж, идэр бєхийн, 1991, 1992 оны улсын аварга шалгаруулах барилдаанаар хоёр жил дараалан vзvvрлэж улсын шонхор, шандас цол хvртэж амжилтын дээжтэйгээ хvvхэд ахуйгаасаа золгосон юм.
Улсын заан болоод их баярласан
(Монгол улсын гарьд Д.Сумъяабазар)
1996 оны Атлантын олимпод орох эрхээ дєрєвдvгээр сард болсон Ази тивийн аваргаас авчихсан болохоор сэтгэл ч их єндєр, бэлтгэл ч сайн байсан. Гэтэл олимпод оролцох бєхчvvдийг наадамд барилдуулахгvй гэсэн яриа гарлаа. Барилдуулахгvй гэсэн яриа гарсан ч том тэмцээнд явахын ємнє хийморио сэргээгээд vзээд алдана гэж дотроо бодож явсан. Тэгсэн харин барилдуулах болсон.
Зааны даваанд Ц.Цэрэнпунцаг заантай тунаж хамгийн хариуцлагатай барилдаанаа хийсэн. Би шуудагдаж татаж хутгаад болоогvй, дахин хутгаж давсан. Наймын даваанд Д.Мєнх-Эрдэнэ арслантай тунаж, баруун хєлийг гайгvй авч яваад хутгуулчихсан. Улсын заан цол аваад учиргvй их баярласан. Тэр жилийн наадмын хvvхдийн барилдаанд дvv Д.Дагвадорж минь тvрvvлж давхар баяр болж байсан даа.
Д.Сумъяабазар миний “мєрєн” дээрээс гарч...
(Монгол улсын хvндэт засуулч О.Гомбосvрэн)
Д.Сумъяабазар миний мєрєн дээрээс гарч улсын заан цол хvртсэн. Их айхтар хvvхэд шvv. Долоогийн даваанд Ц.Цэрэнпунцаг заантай барилдахаар гарч ирээд “Би яаж барилдах вэ” гэж асуудаг юм. Тэгэхээр нь “За чи аль нэг шуудганд нь хvрээрэй. Тэгэхэд чинь би яаж барилдахыг хэлнэ” гэлээ. Барилдах явцад Д.Сумъяабазар Ц.Цэрэнпунцагийн баруун шуудганд хvрчихсэн байна. Тэгэхээр нь би “морд” гэсэн чинь мордоод дутуудууллаа. Дараа “дотуур хутга” гэсэн чинь дотуур хутгаад хаясан даа.
Хоёр ахмад арсланг хоёр жил дараалан євдєг шороодуулж байж...
Сэлэнгэ аймгийн Тvшиг, Цагааннуур сумын харьяат улсын заан Гvржавын хvv Эрдэнэбат єнгєрсєн жилийн баяр наадмаар Л.Сосорбарам, М.Мєнгєн нарын ахмад арслангаар даваагаа ахиулсаар начны даваанд босч барилдахдаа дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэд євдєг шороодсон бол энэ жилийн баяр наадмаар ахмад хоёр арслангаа орхиж, начны даваанд дархан аварга Ж.Мєнхбатын тахимыг єгvvлж аав С.Гvржавынхаа улсын заан цол хvртэж байсан гучин найман насан дээр “Монгол улсын начин” цолыг хvртсэн билээ.
Г.Эрдэнэбат начны аав улсын заан Сэрээгийн Гvржав их аварга Б.Тvвдэндоржтой нас чацуу, 1916 оны улаан гал луу жил тєрсєн, Булган аймгийн Сэлэнгэбvрэн сумын нэг нутгийн бєх бєгєєд Ардын хувьсгалын 28, 30, 32, 33 жилийн ойн баяр наадмуудаар зургаа давж, зааны даваанд дєрвєн удаа босч барилдахдаа Ш.Батсуурь аваргад гурав, Б.Тvвдэндорж аваргад нэг удаа євдєг шороодож нэлээд нас ахисан хойноо ч эрэмгий дайчин барилдаж явсан бєх байлаа.
Хадам аавууд хvргэнээ улсын цолонд...
Булган аймгийн Дашинчилэн сумын харьяат улсын заан Д.Амгаа Ардын хувьсгалын 73 жилийн ойн баяр наадмаар тавын даваанд хvргэн Х.Тvвшинсанаагаа амлаж улсын начин цолд “дєрєєлvvлж” єгсєн бол энэ жилийн баяр наадмаар Говь-Алтайн Р.Давааням заан хvргэн Л.Єлзийбаярыгаа дєрвийн даваанд амлаж тунаанаас гаргаж начин болох замыг засч єглєє. Л.Єлзийбаяр начны даваанд Хєвсгєлийн С.Хvрэлбаатар зааныг орхиж, улсын начин цол хvртсэн юм.
Шинэ начин Л.Єлзийбаяр Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойн баяр наадмаар долоо давж, улсын заан цолыг анх хvртэн, дараа жилийнх нь баяр наадмаар мєн долоо давж заан цолоо баталж, олон жил амжилттай барилдаж, ард олондоо “тавхай Лувсан” хэмээн алдаршсан Архангай аймгийн Баян-Улаан сумын харьяат Дашийн Лувсан зааны хvv, Увс аймгийн Сагил сумын харьяат улсын начин Лувсангийн Энхбаярын тєрсєн дvv бєхийн удамтай залуу бєх билээ.
Би хvргэнээ улсын начин болгож байсан
(Монгол улсын заан Д.Амгаа)
Тєв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат Хэнмэдэхийн Тvвшинсанаа миний том охин А.Шижиртогоотой сууж гал голомтоо бадраасан. Би тэр жилийн наадмаар тєрсєн охиныхоо нєхрийг авч улсын начин болгосон. Манай аймгийн Ж.Оргилболд бас дєрєв давчихсан байсан. Нутгийн хvvг авсангvй гэж буруутгах нэгэн байдаг л юм. Хэн ч гэсэн єєрийгєє л гэнэ шvv дээ. Yvнд нэг их буруутгаад байх юм vгvй гэж боддог. Ер нь спортод єєрийгєє гэж бодсон хvн л амжилтад хvрдэг юм.
Нэгэн vеийн наадмын єнгийг илтгэж явсан алдарт хvчтэнvvдээр улсын цол хvртэв
Энэ жилийн баяр наадмаар Увс аймгийн Сагил сумаар овоглосон Лувсангийн Єлзийбаяр, Сvрэнжавын Нямжав хэмээх хоёр залуу хvчтэн улсын начин цол хvртэж, улсын цолтонгуудын их гэр бvлд хєл тавьсан билээ.
Дархан-Уул аймгийн наадмаар тvрvvлж монгол vндэсний бєхийн анхны цолыг хvртсэн аймгийн арслан С.Нямжав улсын арслан П.Дагвасvрэн, Ж.Хайдав, дархан аварга Х.Баянмєнх нарын ах бєхийн “амт шимтэнд орж” заал танхимын барилдааныг хоног тоолон хvлээж, бага залуу насныхаа гэгээн сайхан он жилvvдийг нэг гэрт хамт амьдарч, хожим нэгэн vеийн наадмын єнгийг илтгэж явсан алдарт хvчтэнгvvдийг євдєг шороодуулсаар улсын начин цол хvртсэн юм.
“Том” хэмээх П.Сvхбат зааны барилдааныг залуу бєх Ц.Намжилсvрэн давтав
Баянхонгорын П.Сvхбат заан Ардын хувьсгалын 73 жилийн ойн баяр наадмаар тавын даваанд начин цол хvртэх бодол євєрлєж явсан Увсын Б.Эрдэнэбилэгийг амлаж барьц булаалдаж яваад барилдаанаа орхин эргэхэд нь П.Сvхбат заан араас нь дайран тvрж давсныг наадамчин олон санаж байгаа биз ээ. Б.Эрдэнэбилэг маргасан боловч нэгэнт барилдааны дvрэм ийм хойно амжилт олоогvй.
Тэгвэл П.Сvхбат заан энэ жилийн баяр наадмаар дєрвийн даваанд залуу бєх Ц.Намжилсvрэнг амлаж барьц булаалдаж барилдаж яваад зааныг яг Б.Эрдэнэбилэг шиг барилдаанаа орхин эргэхэд нь Ц.Намжилсvрэн араас нь барьж авч хаясан. Заан тахимаа єгєхгvй нэлээд маргасан боловч амжилт олоогvй. П.Сvхбат зааны хоёр жилийн ємнєх баяр наадмын дэвжээн дээр vзvvлсэн барилдааныг залуу бєх Ц.Намжилсvрэн “єєр дээр” нь ийнхvv давтсан юм.
Бууж єгсєн бєхийн аз харьдаг гэдэг vнэн vv
Говь-Алтайн Ш.Батсуурь аварга шиг ид эртэй барилдаж явахдаа бууж єгснєєс аз харьж, vзvvлбэл зохих амжилтдаа хvрээгvй бєхчvvд цєєнгvй байдаг. Д.Дамдин аварга 1964 оны баяр наадмаар нэг нутаг усны Ч.Бээжиндээ тvрvvлvvлэх бодолтой наймын даваанд бууж єгснєєс хойш дєрвєн ч удаа vзvvр, тvрvv булаалдаж явсан хирнээ нэгэнд нь ч тvрvvлж чадсангvй.
Пунцагийн Сvхбат заан гурван жил (1990, 1991, 1992) дараалан долоо, найм давж, их аваргыг хvртэл тахимыг нь єгvvлж, аархаж явсан ид vедээ 1993 оны баяр наадмаар долоогийн даваанд Ц.Баярсайханд бууж єгснєєс хойш барилдааных нь амжилт эрс буурсан. 1994 оны наадмаар залуу бєх Б.Гантогтохыг унагаж яваад єєрєє бvдэрсэн. Эртэй, аатай барилдаж явсан заан маань тvvнээс хойш дєрєв, тавын даваанд л барилдаанаа дуусгадаг болж, дээшээ гарч барилдаж чадсангvй.
Бєх гэдэг хийморийн юм шvv дээ
(Улсын гавьяат жvжигчин Д.Сосорбарам)
Бєх гэдэг хийморийн юм шvv дээ. Би vvн дээр олон зvйл ярихгvй. П.Сvхбат зааныг би “Чи Ц.Баярсайхан найздаа бууж єгч тvvнийг заан болгосноос хойш хийморгvй болсон” гэж загнадаг юм.
Булганыхан хvvг нь харж vзэхгvй л байгаа юм
(Монгол улсын арслан Є.Эрдэнэ-Очир)
Булганыхан ер нь хvн муутай шvv. С.Цэрэн аваргын муу хvvг дэмжиж байгаад дээш нь гаргачихгvй байгаа юм. Аваргыг амьд сэрvvнд нь сvйд болоод байсан байж, єнгєрчихєєр нь хvvг нь харж vзэхгvй л байгаа юм даа. Хvн муутай улс шvv.
